Papier pachnie nostalgią, a audiobook to przyszłość. Choć jedni wciąż spierają się o wyższość słowa drukowanego nad słowem mówionym, nauka pokazuje, że granice między czytaniem a słuchaniem są cieńsze, niż nam się wydaje. Jak nasz mózg odbiera audiobooki i dlaczego coraz więcej osób nie wyobraża sobie dnia bez słuchania?
Słuchanie vs czytanie – dwie ścieżki, ten sam cel
Choć sposób przyswajania informacji się różni, cel pozostaje ten sam: zrozumienie i przeżycie historii. Gdy czytamy książkę, angażujemy wzrok i wyobraźnię – to my decydujemy, jak brzmi głos bohatera czy jak wygląda sceneria. Audiobook, zwłaszcza profesjonalnie zrealizowany, aktywuje inne rejony – słuch, rytm, emocjonalne reakcje na ton głosu lektora. Badania pokazują, że obie formy aktywują sieci semantyczne mózgu – odpowiedzialne za rozumienie znaczenia słów. Różni się natomiast ich intensywność i sposób utrwalania informacji. Słuchanie może być bardziej efemeryczne, ale też silniej związane z emocjami – szczególnie gdy słuchamy seriali audio lub audiobooków w interpretacjach aktorskich.
Książka w uszach, czyli co naprawdę dzieje się w naszym mózgu, gdy słuchamy audiobooków
Czy słuchanie książki to to samo co jej czytanie? Dla mózgu – w dużej mierze tak. Badania zespołu neurolingwistów z UC Berkeley opublikowane w Journal of Neuroscience (2019) dowodzą, że zarówno podczas czytania, jak i słuchania aktywowane są te same sieci semantyczne w mózgu – odpowiadające za przetwarzanie znaczenia słów i zrozumienie treści. Oznacza to, że słuchając audiobooka, korzystamy z tych samych struktur poznawczych, co w trakcie lektury.
Co więcej, eksperyment przeprowadzony przez Matta Davisa z University of Cambridge pokazał, że retencja informacji – czyli zdolność do zapamiętywania – była porównywalna niezależnie od formy przekazu. Uczestnicy, którzy przeczytali tekst, i ci, którzy go wysłuchali, osiągnęli zbliżone wyniki w testach sprawdzających zrozumienie i zapamiętanie materiału.
Skupienie jako klucz do efektywności
A jednak – wielu użytkowników ma wrażenie, że „nie potrafi słuchać audiobooków”. Dlaczego? Tu dochodzimy do jednego z najważniejszych wniosków: skuteczność przyswajania audiobooków zależy nie od medium, lecz od kontekstu, w jakim ich słuchamy.
Audiobooki są często kojarzone z jazdą samochodem. Długie trasy wydają się idealnym momentem na kontakt z książką – ale tylko pozornie. Dla wielu osób multitasking kończy się rozproszeniem – mózg nie jest w stanie jednocześnie skupić się na analizie ruchu drogowego i fabule książki. Badania opublikowane przez Applied Cognitive Psychology (2018) pokazują, że podzielność uwagi znacznie obniża zdolność do analitycznego przetwarzania tekstu, zwłaszcza przy trudniejszych treściach literackich.
Z perspektywy codziennego użytkownika problemem nie jest zatem forma audiobooka, lecz sytuacja, w jakiej próbujemy go słuchać. Słuchanie w skupieniu – w spokojnym środowisku, podczas monotonnych czynności (np. spacer, zmywanie naczyń) – może dawać efekty porównywalne, a czasem nawet lepsze niż tradycyjna lektura.
Rola lektora: barwa, aktorstwo, klimat
Drugim kluczowym czynnikiem wpływającym na odbiór audiobooków jest rola lektora. To on prowadzi nas przez historię, nadaje jej tempo, emocje i charakter. I to on – niestety – potrafi zniechęcić już po pierwszych minutach.
W nieformalnej ankiecie przeprowadzonej wśród użytkowników audiobooków, wiele osób wskazało, że zraziły się do formy audio właśnie z powodu zbyt ekspresyjnego stylu czytania. Nadmierne aktorstwo, zmiany tonacji, teatralne pauzy – choć mogą budować klimat, nie każdemu odpowiadają. W przypadku niektórych gatunków – jak thrillery czy literatura obyczajowa – najlepiej sprawdzają się lektorzy „przezroczyści”, czyli tacy, którzy nie narzucają interpretacji, lecz oddają pole wyobraźni słuchacza.
Z kolei w przypadku słuchowisk, czy audioseriali – z udziałem wielu głosów, efektów dźwiękowych i muzyki – właśnie aktorska ekspresja może podnieść jakość odbioru i zamienić książkę w pełnoprawne doświadczenie immersyjne.
Audiobooki a pamięć – co mówią badania?
Badania opublikowane w Scientific American i przeprowadzone przez Matta Davisa z University of Cambridge wskazują, że pamięć do treści przyswajanych w formie audio jest porównywalna z tą, którą osiągamy podczas tradycyjnego czytania. Oznacza to, że osoby, które słuchały danego materiału, potrafiły przypomnieć sobie równie wiele szczegółów, co osoby, które go przeczytały. Jak już wiemy, czytanie i słuchanie aktywują te same sieci semantyczne mózgu, czyli te odpowiedzialne za przetwarzanie znaczenia słów. Kluczem do skutecznego zapamiętywania – niezależnie od medium – jest więc poziom uwagi i zaangażowania.
Koncentracja – korzyść czy zagrożenie?
Co może poprawiać koncentrację?
- Głos lektora: spójna i przyjemna narracja może pomóc w utrzymaniu uwagi przez długi czas.
- Muzyka i dźwięki (w słuchowiskach): mogą wspierać skupienie i wciągnąć słuchacza w świat opowieści.
- Multitasking niskiego poziomu: monotonne czynności (np. sprzątanie, spacery) pomagają utrzymać koncentrację, nie konkurując z przekazem audio.
Co obniża koncentrację?
- Rozpraszające środowisko: hałas, jazda samochodem w ruchliwym mieście, rozmowy w tle – wszystko to może znacząco osłabić koncentrację.
- Trudne lub specjalistyczne treści: wymagają głębszego skupienia i refleksji, z czym forma audio może sobie nie poradzić tak dobrze jak tekst pisany.
- Nieodpowiedni moment dnia: zmęczenie, senność lub przebodźcowanie mogą zniweczyć każdą próbę skupienia.
Czy regularne słuchanie audiobooków może „trenować” mózg?
Tak! Podobnie jak czytanie książek, regularne słuchanie audiobooków może wspierać rozwój zdolności poznawczych – zwłaszcza u dzieci, osób starszych oraz u osób uczących się języków obcych. Audiobooki:
- rozwijają pamięć słuchową (czyli zdolność do przetwarzania i zapamiętywania dźwięków),
- poprawiają koncentrację dzięki wymaganiu ciągłego podążania za narracją,
- stymulują wyobraźnię i zdolności językowe – zwłaszcza gdy są to książki z bogatym słownictwem lub literacką narracją.
W badaniu opublikowanym przez National Literacy Trust (2022) wykazano, że regularne słuchanie audiobooków u dzieci zwiększa zaangażowanie w treść, poprawia płynność językową i rozwija słownictwo – nawet u tych, które miały trudności z klasycznym czytaniem.
Kiedy warto słuchać audiobooków?
Nie każdy moment jest dobry na audiobooka – i to zupełnie normalne. Jedni słuchają w aucie, drudzy w autobusie, trzeci tylko wieczorem w łóżku lub podczas spaceru. Warto eksperymentować, by odkryć swój osobisty rytuał słuchania. Audiobooki nie mają zastąpić książek papierowych. Ich rolą jest rozszerzenie możliwości kontaktu z literaturą – szczególnie w sytuacjach, w których sięganie po książkę byłoby fizycznie niemożliwe. Nawet kilkanaście minut dziennie – w drodze do pracy, przy gotowaniu, w kolejce – może oznaczać jedno przeczytane dzieło miesięcznie. W świecie, w którym czas stał się walutą, audiobooki są pomostem między kulturą a codziennością. Dzięki nim literatura towarzyszy nam tam, gdzie kiedyś nie miała wstępu.
Nowa definicja czytania
Współczesna nauka redefiniuje pojęcie „czytania”. Coraz częściej eksperci traktują słuchanie książki jako pełnoprawną formę konsumpcji treści literackiej. Audiobooki nie tylko zwiększają kontakt z literaturą, ale także poprawiają kompetencje językowe – szczególnie u osób z trudnościami w czytaniu, zaburzeniami uwagi czy wśród dzieci uczących się języka. W literaturze anglosaskiej mówi się już wręcz o „oracy” jako kompetencji równorzędnej wobec „literacy” – rozumieniu i przetwarzaniu mowy na poziomie zaawansowanym.
Słuchaj świadomie. Słuchaj z przyjemnością.
Nie chodzi o to, by słuchać więcej. Chodzi o to, by słuchać lepiej. Znalezienie odpowiedniego momentu, stylu lektora i gatunku książki to klucz do tego, by audiobooki stały się częścią naszego świata – nie jako alternatywa, lecz jako rozszerzenie literackiego doświadczenia.
Źródła:
- „The Representation of Semantic Information Across Human Cerebral Cortex Reflects Linguistic Feature Structure” – badanie przeprowadzone przez naukowców z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, opublikowane w Journal of Neuroscience w 2019 roku.
- „How does the brain respond to audiobooks?” – wywiad z dr. Mattem Davisem z Uniwersytetu Cambridge, opublikowany przez The Naked Scientists w 2018 roku.
