„Medaliony” to złożony z ośmiu opowiadań cykl prozatorski autorstwa Zofii Nałkowskiej, opublikowany po raz pierwszy w 1946 roku. Autorka przedstawia losy ludzi — przede wszystkim Żydów — którzy podczas II wojny światowej doświadczyli prześladowań ze strony niemieckich nazistów, okupujących terytorium ówczesnej Polski.
Opowiadania prezentują rzeczywiste wydarzenia z czasów wojny (duszenie ludzi gazem w specjalnie przystosowanych samochodach, przerabianie tłuszczu pozyskanego ze zwłok ludzkich na mydło, znęcanie się moralne i fizyczne nad więźniami obozów koncentracyjnych etc.) w sposób zdecydowanie powściągliwy, z reporterską neutralnością — to zdystansowany, pozornie wręcz zimny opis, pozbawiony moralnego czy emocjonalnego komentarza. Tekst ma w zasadzie charakter paradokumentu, na co wskazuje chociażby obfite wykorzystywanie cytatów z rozmów i wywiadów, przeprowadzonych przez Nałkowską. Materiały do tego tomu zostały zgromadzone przez autorkę podczas jej pracy w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Czytelnik opowiadań zebranych w „Medalionach” podczas ich lektury zostaje zawieszony gdzieś pomiędzy reportażem a raportem z badań antropologicznych lub socjologicznych. Cykl Zofii Nałkowskiej to jedno z pierwszych i zarazem najważniejszych świadectw zbrodni nazistowskich, popełnionych przez hitlerowców na terytorium okupowanej Polski.
Medalion jest pamiątkowym wizerunkiem, często umieszczanym na nagrobkach (bezpośrednio obiekt ten pojawia się w tekście „Kobieta cmentarna”). Do tego znaczenia symbolicznie nawiązuje pisarka w tytule zbioru, w którym kreśli portrety ofiar i świadków nieludzkich zbrodni. Poszczególne opowiadania różnią się pomiędzy sobą literacka formułą i stylem. Niektóre są niemal w całości zapisami rozmów, jakie Komisja przeprowadziła z ofiarami. Autorka starannie zachowuje styl wypowiedzi swoich respondentów — żywy, zazwyczaj prosty i daleki od literackich standardów język — z rzadka wtrącając do tekstu krótkie komentarze. W tomie znajdują się także opowiadania będące rodzajem relacji z pobytu w miejscach kaźni lub pochowku (w obozach koncentracyjnych, szpitalach, instytutach naukowych, na cmentarzach czy po prostu w środku lasu). Nałkowska zwraca przede wszystkim uwagę na mechanizmy i procedury, masowość oraz planowość, przemysłowy wręcz charakter nazistowskich zbrodni, a nawet czysto ekonomiczny wymiar perfekcyjnej maszyny do zabijania. Zło i nieprawdopodobne okrucieństwo jakby nieśmiało chowają się za tą precyzyjną narracją, ukryte w prostych słowach tych, którzy przeżyli.
Oszczędny, surowy styl tomu od początku budził kontrowersje wśród krytyków literackich i w szeroko pojętym środowisku pisarskim. Język Nałkowskiej bardzo cenił na przykład Witold Gombrowicz; z kolei Gustaw Herling-Grudziński zarzucił narracji „Medalionów” chłód emocjonalny i wewnętrzną pustkę. Specyficzny dyskurs, wykreowany przez autorów takich jak Primo Levi czy Tadeusz Borowski, jest oczywiście całkowicie odmienny od stylu Zofii Nałkowskiej. Szanując różnorodne punkty widzenia innych twórców, trudno jednak nie zauważyć, że proste, niewinne pozornie stwierdzenia, które padają w tekście, przygniatają odbiorcę swoim rzeczywistym ciężarem — jak np. zdanie wypowiedziane przez jedną z rozmówczyń pisarki: „Nie mam niechęci do Żydów. Tak samo jak nie mam niechęci do mrówki ani do myszki”.
Podobnie rzecz ma się z kwestią niedostatecznej — zdaniem niektórych — reprezentacji żydowskiego doświadczenia. Tu również nie ma zgody wśród czytelników i badaczy literatury. Henryk Grynberg zarzucał na przykład Nałkowskiej, że sformułowanie „Ludzie ludziom zgotowali ten los” przesłania podstawę ideologiczną nazizmu, a przede wszystkim jej konsekwencję — eksterminację ludności żydowskiej — uniwersalizując zbytnio doświadczenie konkretnej społeczności.
Spory te pozostają nadal nierozwiązane — nie tylko w literaturze i nie tylko w Polsce. „Medaliony” rozpoczynają trwającą do dzisiaj dyskusję, w jaki sposób literatura powinna mówić o doświadczeniach wojny i Zagłady. A przede wszystkim — czy taka opowieść jest w ogóle możliwa.
Cykl autorstwa Zofii Nałkowskiej doczekał się licznych wydań polskich, a także tłumaczeń na inne języki. Opowiadania zostały także częściowo zekranizowane. W 1963 roku dokumentalista Andrzej Brzozowski zrealizował kilkunastominutowy film krótkometrażowy „Przy torze kolejowym”, a kilka lat później wyreżyserował paradokument „Medaliony”.
Tytuły wszystkich opowiadań, zamieszczonych w tomie „Medaliony”: „Profesor Spanner”, „Dno”, „Kobieta cmentarna”, „Przy torze kolejowym”, „Dwojra Zielona”, „Wiza”, „Człowiek jest mocny”, „Dorośli i dzieci w Oświęcimiu”.
„Przy torze kolejowym” — opowiadanie zawarte w tomie „Medaliony” — jest lekturą uzupełniającą dla uczniów liceum i technikum.
